संपादक : संतोष श्रीमंतराव तांबे | RNI: MHMR/2022/87034
निसर्गाने तडाखा दिला की माणसाला पर्यावरण रक्षणाची तीव्रतेने जाणीव होते. दिवसेंदिवस वातावरणात होणारे अनपेक्षित बदल पाहून संवेदनाक्षम मन विचार करायला लागते. निसर्गातील बदलाची कारणे व त्यावर उपाय शोधायला लागते. पण हे म्हणजे तहान लागली म्हणून विहीर खणण्यासारखे आहे. अशी नैसर्गिक संकटे मानवी चुकांमुळे येत असतील तर अशी संकटे उद्भवू नयेत आणि उदभवली तर त्यापासून पर्यावरणाचे नुकसान होऊ नये, मानवी जीवन सुरक्षीत रहावे यासाठी सर्वकष प्रयत्न होणे आवश्यक आहे.
मोठ्या मारसांना नवीन गोष्टी सांगणे, शिकवणे यापेक्षा लहान मुलांना त्या शिकवणे सोपे असते. आणि परिणामकारक ठरते. त्यांची पाटी कोरी असते. बुद्धी तरतरीत असते आणि नवे नवे अनुभव घेण्यासाठक्ष मन उत्सुक असते. इसापनीती, पंचतंत्रातल्या कथा म्हणूनच मुलांना सांगितल्या जातात. त्यातून जीवनमुल्यांची रूजवण बालपणातच होते.
संजय ऐलवाड यांचा ‘झिब्राच्या कथा’ हा बाल कथासंग्रह नुकताच वाचण्यात आला. मुलांचे बालसुलभ औत्सुक्य, कुतुहल, जिज्ञासा आणि गैरसमज दूर करण्यासाठी पालकांनी घ्यायची भूमिका या संग्रहात चित्रित केली आहे. मुलांना निसर्गाची ओळख व्हावी, पर्यावरण विषयक त्यांचे बालसुलभ प्रश्‍न सोडवावेत. यासाठक्ष पालकांनी सजग असायला हवे. दैनंदिन कामाच्या धबडग्यातून वेळ काढून सुटीच्या दिवशी हे सहज करता येईल पण ‘वेळ नाही’ या सबबीवर पालकांची सुटका आणि मुलांची कुचंबणा होताना आपण पाहतो.
या कथा संग्रहामध्ये झिब्राचे वडील स्वत: झिब्राला डोंगरावर, शेतात, नर्सरीत फिरायला नेतात. विविध वनस्पती, पक्षी, प्राणी यांची माहिती देतात. बदलणारी परिस्थिती व त्याचे परिणाम समजावून देतात. ङराभोवती फळभाज्या लावून झिब्राला भाज्या पिकवण्याच्या अनुभव देतात. पन्नास साठ वर्षांपूर्वी जवळ पासच्या शेत शिवारात निघणार्‍या शालेय सहलींचे स्वरूप आता बदललेले दिसते. कोणाच्या तरी मळ्यात किंवा प्रेक्षणीय स्थली पायी चालत जावून केलेल्या सहली आता इतिहास जमा झालेल्या आहेत. पर्यायाने निसर्ग दर्शनही दुर्मिळ झाले आहे. त्या सहलीमध्ये निसर्गाचे दर्शन तर होतच होते. शिवाय आपला परिसर त्यातील नदद्या, डोंगर, पक्षी, प्राणी, पीके लोकजीवन इत्यादींचे ज्ञानही मिळत असे. सहली शिक्षकांकडून निसर्ग संवर्धनाचे धडे मिळत असत.
मामाच्या गावाला सुटीसाठी जाणारी झिब्रा नदीपात्रातील गोल गोल रांजण खळगे पाहून उत्तेजित होते. त्यांचे फोटो काढून वडीलांना पाठवते. खडकात पडणार्‍या या खळग्यांचे कारण शोधण्याचा प्रयत्न करते. विशेष म्हणजे त्या गावातील वयस्कर माणसांनाही याचे काडीमात्र ज्ञान नाही. आणि त्याबद्दल उत्सुकताही नाही. झिब्राच्या उत्सुकतेपोटी हे रांजणखळगे संशोधनाचा विषय ठरतात. खळग्यांचे वैज्ञानिक कारण समोर येते. त्या गावचे महत्तव वाढते. संस्कार करावे लागत नाहीत. ते होतात. प्रत्येक गोष्ट शिकून, रागावून, दटावून मुलांना समजावण्यापेक्षा कृतीतून दाखवणे परिणाम कारक ठरते. सवत मशागत करून पिकवलेल्या फळभाज्या हा निसर्ग चक्राचा एक भाग आहे. आणि निसर्ग चक्राची ही साखळी सुरूच ठेवण्यासाठी आपण सर्वांनी फळभाज्या खाल्या पाहिजेत. स्वत: घराभोवती मेहनत करून फळभाज्या पिकवल्यावर हे झिब्राला समजले. आणि फळभाज्या न खाणारी झिब्रा आनंदाने फळभाज्या खायला लागली. यासाठी झिब्राचे वडील स्वत: ते करून घेतात. किती छान आहे हे प्रत्यक्षिक.
झिब्राच्या कथा या बाल कथा संग्रहात नऊ संस्कार कथा आहेत. सगळ्या निसर्गाषी जोडलेल्या आहेत. हे विशेष यात सुक्त झालेल्या भुरभुरणार्‍या चिमण्या आहेत. झोपणारे झाड आहे. पैशाचे झाड आहे. रानमेवा करवंद आहेत. लाजाळू वनस्पती आहे. वाळवीच्या वारूळातला टेकराज आहे. आणि मधमाशाही आहेत. यातील प्रत्येक कथा निसर्गातील विविधता, उपयुक्तता, मानवी जीवनावर त्याचे होणारे परिणाम सहज सोप्या भाषेत समजावून देते. तसे पाहिले तर शहरी मुलांना सहज दिसणारे हे कथा विषय नाहीत, पण पर्यावरणाचे ते अतिमहत्त्वाचे घटक आहेत.
शाळा, शिकवणी आणि उरलेला वेळ टीव्ही समोर काढणारे बहुतांश मुले या कथाविषयां विषयी अनभिज्ञ असू शकतात. त्यांना तर ‘खळगा’ हा शब्द सुद्धा अपरिचित असणार. वाळवी, मधमाशांचे पोळे, वारूळ, लाजाळूचे झाड त्यांनी प्रत्यक्ष पाहिले पाहिजे. करवंदासारखा रानमेवा, चिमण्यांचे थवे, वाळवीची वारूळे या सारख्या कथांमधून त्यांना निसर्गाची ओळख होईल. उत्सुकतेने आजुबाजूला बघतील असे हे कथा विषय आहेत. ‘पैसे झाडाला लागत नाहीत’ हे वाक्य सगळ्या मुलांना कधी ना कधी ऐकावेच लागते. पैसे मिळविण्यासाठी काम करावे लागते. काम केले, तरच पैसे मिळतात. हे साधे सुंदर कथेतून ऐलवाड झिब्राला सांगतात.
स्पर्श झाला की, पाने मिटून घेणारी लाजाळूची वेल औषधी आहे. अशा अनेक औषधी वनस्पती असतात. मधमाशा मध गोळा करतात. परागीकरणासाठी मधमाशा आवश्यक असतात. वारूळात राहणारी ‘टेकराज’ नावाची आळी गिळल्यास माणसांचे अनेक आजार बरे होतात. अशा गोष्टी लेखक झिब्राच्या माध्यमातून मुलांना सांगतात. निसर्गाची ओळख करून देतात. नुसती गोष्ट ऐकून ही पिढी शांत बसत नाही. प्रत्येक बाबतीत का? कसे? असे प्रश्‍न त्यांना पडतात. अशा वेळी त्यांच्या शंकाचे निरासण करणे ही गोष्ट सांगणार्‍यांची कसोटीच असते. झिब्राच्या कथा या पुस्तकात झिब्रालाही असे प्रश्‍न पडतात. आणि तिचे बाबा या सगळ्या प्रश्‍नांना समर्पक उत्तरेही देतात. तीच्या शंकांचे निरसण करताना ऐलवाड मुलांना समजेल अशी सोपी भाषा वापरतात.
संस्कृती प्रकाशन पुणे यांनी झिब्राच्या कथा हे पुस्तक प्रकाशित केले आहे. पुस्तकात अकार्षक रंगीत चित्रे आहेत. बाल वाचकांसाठी ते ते आकर्षण आहेच.
छ. संभाजीनगर
संपर्क : 9423707890